29-03-2024

ΝοΗΜΑΤΑ

Προσωποποιήσεις και Αλληγορίες

από

την Αρχαιότητα έως Σήμερα

 

Πώς προσωποποιούνται ο Έρωτας, ο Πόθος, ο Ίμερος, ο Ύπνος, το Όνειρο και ο Θάνατος; Κι ακόμα η Ζήλεια, ο Φθόνος, η Διαβολή, η Συκοφαντία, τα ανθρώπινα πάθη και τα συναισθήματα; Τα ουράνια σώματα, οι ήπειροι, τα νησιά, τα βουνά και τα ποτάμια; Κι οι θεσμοί, οι πόλεις, το δίκαιο και το άδικο, η Δίκη και η Αδικία;

Προσωποποιημένες έννοιες και νοήματα με ανθρώπινη ή ζωική μορφή και ιστορίες αλληγορικές, όλα αυτά, μαζί με άλλα, θα είναι επισκέψιμα και ορατά στην έκθεση του Μουσείου Ακρόπολης «ΝοΗΜΑΤΑ. Προσωποποιήσεις και αλληγορίες από την αρχαιότητα έως σήμερα».

Πρόκειται για μια μοναδική Τετραλογία, όπου το ΝοΗΜΑ γίνεται ΝΗΜΑ και περιλαμβάνει έργα ποικίλα, αγάλματα, ανάγλυφα και αγγεία, νομίσματα, κοσμήματα και εικόνες και πίνακες ζωγραφικής, ενώνοντας για πρώτη φορά την Αρχαιότητα με το Βυζάντιο, με την Αναγέννηση και τη Νεότερη Τέχνη. Μια πανδαισία έργων από μάρμαρο, πηλό, μέταλλο, καμβά και χρώμα, τα περισσότερα από τα οποία ταξιδεύουν για πρώτη φορά και τα οποία ενώνονται για να τέρψουν και να ευχαριστήσουν, να προβληματίσουν, να σε κάνουν να σκεφτείς και μαζί να χαρείς το έργο του Ζωγράφου του Μειδία σε ένα αγγείο από το Βρετανικό Μουσείο, τον Κρόνο-Χρόνο που τρώει τα παιδιά του, έργο του Ρούμπενς από το Μουσείο Πράδο της Μαδρίτης, την προσωποποιημένη Ζωγραφική του Bourdon από ιδιωτική Συλλογή της Ρώμης, το χάλκινο αγαλμάτιο του Ύπνου από το Kunsthistorisches Museum της Βιέννης, τα Ψηφιδωτά της Θάλασσας και του Ωκεανού από το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, την Αλληγορία της θείας Μετάληψης από το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, τον Έρωτα και την Ψυχή από τα Musei Capitolini της Ρώμης, τις Ώρες / Εποχές από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, μαζί με τις εποχές του Γιάννη Τσαρούχη από ιδιωτική Συλλογή, την Αλληγορία της Συκοφαντίας του Απελλή, κ.ά.

Χρόνος, Φύση, Θεότητες, Άνθρωπος & Ανθρώπινη Φύση, Θεσμοί και Αλληγορίες αλληλοσυμπλέκονται μοναδικά στις ενότητες της έκθεσης που έχει ως Επίλογο τη χάλκινη Χίμαιρα του 400 π.Χ. από το Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας. Μια Έκθεση, μια Χίμαιρα, όπως όλα τα ανθρώπινα.

 

 

Η ΕΚΘΕΣΗ

 

ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

ΧΡΟΝΟΣ

Στ᾽ αλήθεια πρώτα‒πρώτα το Χάος έγινε…
Κι από το Χάος έγινε το Έρεβος κι η μαύρη Νύχτα. Κι από τη Νύχτα πάλι έγιναν ο Αιθέρας και η Ημέρα…

Ησίοδος, Θεογονία 116, 124-125 [μτφρ. Στ. Γκιργκένης]

Στην πρώτη Ενότητα της Έκθεσης παρουσιάζεται η διαίρεση και περιοδολόγηση του Χρόνου, ο οποίος δόθηκε στη δημιουργία του σύμπαντος από το Χάος, ως ‘όρμος της Αρμονίας’, ως περιδέραιο και κόσμημα στον κόσμο, όπως τον αντιλαμβάνεται η φιλοσοφική σκέψη. Παρουσιάζονται εδώ η Αλληγορία του Χρόνου, οι Εποχές, οι Μήνες, η ροδοδάκτυλη Ηώς (το πρώτο πρωινό φως της Αυγής), η Σελήνη και η έναστρη Νύχτα.

ΦΥΣΗ

Και η Γη γέννησε πρώτα ίσον μ᾽ αυτή τον Ουρανό που ‘ναι γεμάτος άστρα… Γέννησε και τα όρη τα ψηλά… Κι έπειτα ξάπλωσε με τον Ουρανό και γέννησε τον Ωκεανό το βαθυδίνη…

Ησίοδος, Θεογονία 126-133 [μτφρ. Στ. Γκιργκένης]

Η δεύτερη Ενότητα της Έκθεσης ξεκινά με ουράνια σώματα, κυρίαρχα για τους ανθρώπους, όπως ο Ήλιος, η Σελήνη και η Αφροδίτη (Αποσπερίτης). Τα σώματα αυτά παίρνουν νωρίς ανθρώπινη μορφή, προσωποποιούνται και στη συνέχεια θεοποιούνται. Περνώντας, από τα ουράνια σώματα, και τις προσωποποιήσεις τους, στη γη, μια σειρά αλληγοριών και προσωποποιήσεων των Τεσσάρων Στοιχείων της Φύσης κάνουν την εμφάνισή τους ο Αέρας με τον Βόρειο και τον ΝΔ Άνεμο, το Νερό με προσωποποιήσεις του Ωκεανού, της Θάλασσας και Ποταμών και τέλος η Γη με τα Βουνά, τις Ηπείρους, τις Χώρες και τα Νησιά.

 

 

ΘΕΟΤΗΤΕΣ

Αυτήν [την Αφροδίτη], μόλις γεννήθηκε κι ανέβαινε προς των θεών το γένος, την συνόδεψε ο Έρωτας και ο ωραίος Ίμερος την ακολούθησε. Και τούτο το αξίωμα έχει απαρχής και τούτο το μερίδιο έλαχε ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους: παρθενικά αγκαλιάσματα, χαμόγελα, απάτες, τέρψη γλυκιά, μειλίχια αγάπη…

Ησίοδος, Θεογονία 200-206 [μτφρ. Στ. Γκιργκένης]

Η Ενότητα αυτή και στον χαρακτηρισμό και στην επιλογή των μορφών περιέχει μία σειρά από έννοιες που προσωποποιήθηκαν και θεοποιήθηκαν νωρίς και δέχτηκαν λατρείες στην αρχαιότητα. Στο πέρασμα μάλιστα των χρόνων ενώθηκαν και με άλλες θεότητες, παρέλαβαν και τα σύμβολά τους, δημιουργώντας πολύπλοκες και ενδιαφέρουσες μείξεις. Οι θεοποιημένες έννοιες της Ενότητας αυτής ξεκινούν από τη Νίκη, την Έριδα, την Τύχη, την Υγιεία, τον Πλούτο και καταλήγουν στα ‘παιδιά’ της Αφροδίτης, τον Έρωτα, τον ‘Iμερο και τον Πόθο, δηλαδή τον σαρκικό έρωτα, την ερωτική λαχτάρα καθώς και άλλες συγγενικές έννοιες, όπως η Πειθώ.

 

 

ΑΝΘΡΩΠΟΣ & ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ

Έπειτα την Απάτη γέννησε και τη Φιλότητα, τα καταραμένα Γηρατειά, γέννησε και την Έριδα με τη δυνατή καρδιά. Και η στυγερή η Έριδα γέννησε τον οδυνηρό τον Πόνο, τη Λήθη, το Λιμό και τα γεμάτα δάκρυα Άλγη, τις Μάχες, τους Πολέμους, τους Φόνους, τις Αντροφονίες, τις Φιλονικίες, τα Ψεύδη, τα Λόγια, τις Αντιλογίες…

Ησίοδος, Θεογονία 224-229 [μτφρ. Στ. Γκιργκένης]

Στην τέταρτη Ενότητα παρουσιάζονται προσωποποιημένες έννοιες που συνδέονται με τον Άνθρωπο και την Ανθρώπινη Φύση. Οι προσωποποιήσεις που παρουσιάζονται εδώ είναι μόνον ένα μικρό δείγμα της φθαρτότητας, των αρετών και των ελαττωμάτων των θνητών: το Γήρας, ο Ύπνος και ο Θάνατος, η Ψυχή, η Αρετή και η Ευγένεια, η Αρετή και η Κακία, τα Ανθρώπινα Πάθη, η Οκνηρία, ο Φθόνος, η Απάτη, η Λύσσα, η Μανία, η Τρέλλα, ο Πόνος, η Ευδαιμονία, η Απόλαυση, η Μνημοσύνη, τα Έπη, η Σάτυρα, η Κωμωδία και οι Τέχνες…

 

 

ΘΕΣΜΟΙ

Γέννησε και τη Νέμεση, συμφορά για τους θνητούς ανθρώπους, η ολέθρια Νύχτα… την Ανομία και την Άτη, που φίλες μεταξύ τους είναι…

Ησίοδος, Θεογονία 223-224, 23 [μτφρ. Στ. Γκιργκένης]

Η πέμπτη Ενότητα των Θεσμών έχει ως κέντρο του ενδιαφέροντος προσωποποιήσεις και αλληγορίες της συνολικής και όχι της ατομικής δραστηριότητας του ανθρώπου, δηλαδή των οργανωμένων κοινωνιών που διαθέτουν ομοιογένεια και ενότητα, που έχει δηλαδή δημόσιο χαρακτήρα, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτειακό. Η Θέμις, η Δικαιοσύνη, η Δίκη και η Αδικία, η Ευνομία, η Ύβρις και η Τιμωρία, η Νέμεσις. Και η Πόλη, ο Δήμος, η Σύγκλητος, η Γερουσία, η Δημογεροντία, οι Πομπές και η Τελετή (εορτή) συνθέτουν ένα μικρό πανόραμα των θεσμών των ανθρώπινων κοινωνιών.

 

ΑΛΛΗΓΟΡΙΕΣ

…ὁ γὰρ ἄλλα μὲν ἀγορεύων τρόπος, ἕτερα δὲ ὧν λέγει σημαίνων, ἐπωνύμως ἀλληγορία καλεῖται…

Η ίδια η λέξη, όταν χρησιμοποιείται με την πραγματική της έννοια, δεν προδίδει το νόημά της. Διότι ο τρόπος του να μιλάμε [ἀγορεύων] για άλλα πράγματα [ἄλλα], ενώ υπονοούμε πράγματα διαφορετικά από αυτά που λέγονται, καλείται δικαίως αλληγορία [ἀλληγορία].

Ηράκλειτος Γραμματικός, Oμηρικά Προβλήματα 5.2

Στην τελευταία (6η) Ενότητα παρουσιάζονται έργα ποικίλα με ανάμεικτες συνήθως αναφορές που περιέχουν και προσωποποιήσεις, σύμβολα, συμβολισμούς, μεταφορές και αλληγορίες. Η αλληγορία έχει ως σκοπό να δώσει μια επεξηγηματική εικόνα σε μια έννοια ή ιδέα, έτσι ώστε να μπορεί να γίνει κατανοητή από το ευρύ κοινό. Ξεπερνώντας την πρώτη έννοια της εικόνας, αναζητά την κρυμμένη και βαθύτερη έννοια. Ο δημιουργός της προσπαθεί να κάνει ορατή την αφηρημένη έννοια, αποβλέποντας πάντα σε ένα διδακτικό αποτέλεσμα. Συνεπώς, μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε, ως μια τεχνική έκφρασης, με την οποία επιδιώκουμε και επιτυγχάνουμε την απόκρυψη του πραγματικού νοήματος τόσο στον λόγο όσον και στις εικαστικές τέχνες. Από τις διδακτικότερες αλληγορίες από την αρχαιότητα και την Αναγέννηση είναι αυτή της Συκοφαντίας του Απελλή.

 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Κι εκείνη [η Έχιδνα] γέννησε τη Χίμαιρα που πνέει φωτιά ακατάβλητη, δεινή, μεγάλη, γοργόποδη και δυνατή. Τρία ήταν τα κεφάλια της: ένα λιονταριού με μάτια αστραφτερά, ένα κατσίκας κι ένα φιδιού, δράκοντα δυνατού. Από μπροστά ήταν λέων, από πίσω φίδι, στη μέση γίδα, και ξεφυσούσε δύναμη φοβερή φωτιάς που καίει.

Ησίοδος, Θεογονία 319-324 [μτφρ. Στ. Γκιργκένης]

Το τέρας με το υβριδικό σώμα από ετερόκλητα ζώα φαίνεται ότι εκλαμβανόταν στην αρχαιότητα ως αλληγορία του κακού και της καταστροφής. Στην Πολιτεία του Πλάτωνα, η Χίμαιρα φαίνεται να παίρνει πολιτική χροιά, καθώς συνδέεται με την τυραννία –ως εκφυλισμένο παράδειγμα διακυβέρνησης– όπως άλλωστε και στην Αινειάδα του Βιργιλίου, όπου γίνεται αλληγορία της αναρχίας και του χάους που προκύπτουν από εμφύλιους πολέμους.

Σήμερα η αλληγορική σημασία της Χίμαιρας σημαίνει το φανταστικό, το ονειρικό και ουτοπικό, καθώς επίσης το απραγματοποίητο. Ως έκφραση αυτοειρωνείας και η ίδια η Έκθεση θα μπορούσε να εκληφθεί ως μία χίμαιρα.